Προς μια «οικονομία της επιτήρησης»;

Από την έντυπη έκδοση 

Tου Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Κάποιοι συγγενείς και φίλοι ανησυχούν τον τελευταίο καιρό για το μέλλον της δημοκρατίας και την ατομική ελευθερία στη χώρα μας, όταν όμως τους ζητώ να μου εξηγήσουν το γιατί, οι απαντήσεις τους είναι μάλλον νεφελώδεις. Και όντως, δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Στις μέρες μας, όλο και περισσότερο, οι φιλελεύθερες κοινωνίες τελούν υπό αυξημένη επιτήρηση. Υπό το πρόσχημα της προφύλαξης της ασφάλειας, του υγιεινού τρόπου ζωής και άλλων τινών προληπτικών μέτρων προστασίας, η ατομική ζωή εξαρτάται πλέον από αλγορίθμους, τους οποίους κανείς δεν γνωρίζει, με εξαίρεση τους ειδικούς της τεχνητής νοημοσύνης. Στο πολύκροτο τελευταίο βιβλίο της, «Περί καπιταλισμού της επιτήρησης» (700 σελ. PublicAffairsBooks), η πρώην καθηγήτρια του Harvard Business School Σοσάνα Ζούμποφ (Shoshanna Zubohf) αποκρυπτογραφεί με αριστοτεχνικό τρόπο και με ανησυχία την παγκόσμια κυριαρχία των γιγάντων της ψηφιακής τεχνολογίας (Google, Amazon, Facebook, Apple και Microsoft).

Τονίζει δε ότι κατά τη γνώμη της επιβάλλουν ένα νέο παράδειγμα στους μηχανισμούς της οικονομίας της αγοράς, οι οποίοι απομακρύνονται από αρχές και όρους του παρελθόντος. 

«Έχουμε να κάνουμε με μια νέα μορφή καπιταλισμού», γράφει η συγγραφέας, «πρώτη ύλη του οποίου είναι η δωρεάν απόκτηση δεδομένων που αφορούν την ιδιωτική εμπειρία του καθενός μας, η οποία, έπειτα από κατάλληλους και προωθημένους υπολογισμούς, μετατρέπεται σε προβλέψεις μελλοντικών τρόπων συμπεριφοράς. Ήτοι σε δεδομένα που αγοράζουν πελάτες που ενδιαφέρονται για αυτά… Υπό αυτή την έννοια τα θεμέλια, οι στόχοι και οι κίνδυνοι ενός νέου οικονομικού μοντέλου προβάλλουν ανάγλυφα και συνιστούν τον μαύρο χρυσό του 21ου αιώνα, που είναι η σύζευξη της γνώσης με τα δεδομένα…».

Αυτός ο νέος καπιταλισμός, κατά τη Σ. Ζούμποφ, έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις προσδοκίες των δημιουργών του, οι οποίοι σήμερα κάθονται σε ένα βουνό κεφαλαιοποίησης δύο τρισεκατομμυρίων δολαρίων περίπου. 

Επίσης, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Γιοβάλ Νοά Χαράρι στο βιβλίο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), «…τόσο οι πολιτικοί όσο και οι ψηφοφόροι μετά βίας μπορούν να κατανοήσουν τις νέες τεχνολογίες, πόσο μάλλον να διαχειριστούν το εκρηκτικό τους δυναμικό. Από τη δεκαετία του 1990 το διαδίκτυο έχει αλλάξει τον κόσμο μάλλον περισσότερο απ' ό,τι οποιοσδήποτε άλλος παράγοντας, αλλά η διαδικτυακή επανάσταση έγινε από μηχανικούς, όχι από πολιτικά κόμματα. Ψηφίσατε ποτέ για το διαδίκτυο; Το δημοκρατικό σύστημα δεν έχει καταλάβει ακόμα από πού του ήρθε και είναι αμφίβολο αν διαθέτει τα κατάλληλα εφόδια για να αντέξει τα επόμενα σοκ, όπως η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και η επανάσταση της τεχνολογίας μπλοκτσέιν.

Ήδη σήμερα, οι υπολογιστές έχουν κάνει το χρηματοπιστωτικό σύστημα τόσο περίπλοκο, που ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να το κατανοήσουν. Καθώς θα βελτιώνεται η τεχνητή νοημοσύνη, είναι πιθανό να φτάσουμε σύντομα σε ένα σημείο όπου κανένας άνθρωπος δεν θα μπορεί να καταλάβει πια την οικονομία. Τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στην πολιτική διαδικασία; Μπορείτε να φανταστείτε μια κυβέρνηση που περιμένει υπομονετικά να της εγκρίνει τον προϋπολογισμό ή τη νέα φορολογική μεταρρύθμιση ένας αλγόριθμος; Στο μεταξύ, τα διομότιμα δίκτυα τεχνολογίας μπλοκτσέιν και τα κρυπτονομίσματα όπως το bitcoin μπορεί να αλλάξουν εντελώς το νομισματικό σύστημα, καθιστώντας αναπόφευκτες τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις…».

Αυτές οι κοσμογονικές εξελίξεις, όπως μέχρι στιγμής δείχνουν τα πράγματα, είναι… πηγές και νέων μορφών κρατισμού, που και αυτός με τη σειρά του οδηγεί σε περισσότερη επιτήρηση.

Υπό αυτές τις μεταβαλλόμενες συνθήκες που έχουν πλέον χαρακτήρα κινούμενης άμμου, η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν βρίσκεται απλώς και μόνον μπροστά σε ισχυρές προκλήσεις. Κατά τη γνώμη μας αντιμετωπίζει πρόβλημα ζωής και θανάτου της. Διότι ο παραδοσιακός φιλελευθερισμός δεν έχει εύκολες απαντήσεις για τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε: οικολογική κατάρρευση και τεχνολογική αποσταθεροποίηση. 

Η φιλελεύθερη αφήγηση και η λογική του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να έχουν μεγάλες προσδοκίες. Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα κάθε γενιά -στο Χιούστον, στη Σαγκάη, στην Ιστανμπούλ ή στο Σάο Πάολο- απολάμβανε καλύτερη εκπαίδευση, ανώτερη φροντίδα υγείας και μεγαλύτερο εισόδημα από την προηγούμενη. Στις ερχόμενες δεκαετίες όμως, εξαιτίας του συνδυασμού τεχνολογικής αποσταθεροποίησης και οικολογικής επιδείνωσης, η νεότερη γενιά μπορεί να είναι τυχερή και μόνο που θα υπάρχει.

Και αυτό είναι ένα θέμα στο οποίο σίγουρα δεν έχουν καμιά απάντηση οι εθνικισμοί και οι λαϊκισμοί. Ιδιαίτερα δε σε μια εποχή που ο νέος διεθνής καταμερισμός της εργασίας φέρνει στο προσκήνιο νέους παίκτες που δεν χωρατεύουν.