Πώς να προστατευθούμε από προσεχείς κρίσεις

Comment nous Protéger des Prochaires Crises
Jacques Attali
Fayard, 2018          

Του Καθηγητή Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη
Πολυτεχνείο Κρήτης
Επίτιμος Διδάκτορας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Distinguished Research Professor, Audencia Business School. France

Γενικά

Ο συγγραφέας ξεκινάει με το γνωμικό του σκακιστή grandmaster Savielly Tartakover:

Η τακτική συνίσταται να γνωρίζεις αυτό που πρέπει να κάνεις όταν υπάρχει κάτι να κάνεις. Η στρατηγική συνίσταται να γνωρίζεις αυτό που πρέπει να κάνεις όταν δεν υπάρχει τίποτα να κάνεις.». Συνεχίζοντας, ο J. Attali γράφει ότι ο άνθρωπος είναι αδιόρθωτος. Όταν έχει ξεπεράσει μια κρίση, προσωπική ή συλλογική, υλική ή ηθική, όταν έχει διαβεί μια τραγωδία, όσο δραματική και αν είναι, όταν νίκησε μια αρρώστια, ξεπέρασε ένα πένθος ή μια ερωτική απογοήτευση, όταν επέζησε από έναν πόλεμο, όσο φονικός και αν είναι, ή από μια φυσική καταστροφή, θέλει, πολύ συχνά, να πείσει τον εαυτό του, ότι κανένα άλλο δράμα δεν θα τον αγγίξει, τίποτα το τρομερό, τίποτα το ενοχλητικό δεν θα του ξανασυμβεί. Θέλει να πιστεύει ότι η αιώνια ευτυχία θα είναι πάντα ανοιχτή για αυτόν. Βέβαια, ότι είναι αληθές για τους ανθρώπους ισχύει και για τα Έθνη και για τους πολιτισμούς. Όλες οι υπερδυνάμεις, στο διάβα της Ιστορίας, παρήκμασαν, η μια μετά την άλλη, διότι δεν θέλησαν να συνειδητοποιήσουν τους κινδύνους που διέτρεχαν. Όλες οι αυτοκρατορίες κατέρρευσαν η μια μετά την άλλη, επειδή θεωρούσαν ότι ήταν ανίκητες.

Τα σήματα τα οποία προειδοποιούν την επερχόμενη κατάρρευση λέγονται «κρίσεις». Μπορούν να πάρουν χίλιες μορφές οι οποίες όλες στηρίζονται στη συσσώρευση αντιφάσεων. Όταν κάποιος αρνείται να δει τις κρίσεις να έρχονται, όταν αυτές φθάνουν, είναι ιδιαίτερα βίαιες.

Οι οκτώ κρίσεις

Ο συγγραφέας είναι Γάλλος oικονομολόγος και θεωρητικός κοινωνιολόγος, διετέλεσε ειδικός σύμβουλος του Προέδρου François Mitterrand από το 1981 έως το 1991 και ήταν ο πρώτος Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης από το 1991 έως το 1993. Έχει γράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων, όπως Δοκίμια, Λεξικά, Μυθιστορήματα, Βιογραφίες, Θέατρο, Παιδικές Ιστορίες, Εκθέσεις.

Προτείνει 8 μορφές κρίσεων:

Χρηματοοικονομική, οικονομική, κοινωνική, πολιτική, γεωπολιτική, ιδεολογική, τεχνολογική και οικολογική.

Για το συγγραφέα τίποτα δεν είναι χειρότερο από το να περιμένεις από τους άλλους τη λύση για τα δικά σου προβλήματα. Αυτό θεωρείται η βεβαιότητα της καταστροφής. Οι κρίσεις που δεν αντιμετωπίζονται σε κατάλληλο χρόνο, με διαύγεια από αυτούς που απειλούνται άμεσα, καταλήγουν να γίνουν τσουνάμι τόσο δυνατό που δεν μπορεί πλέον τίποτα να το σταματήσει. Οι ερωτήσεις που τίθενται πλέον είναι οι εξής: Που βρισκόμαστε σήμερα; Τι μπορεί να συμβεί και πότε; Μπορούμε ακόμα να αποφύγουμε ή να προστατευθούμε από νέες κρίσεις; Ατομικά; Συλλογικά;

Ο στόχος αυτού του βιβλίου είναι να βοηθήσει οποιονδήποτε (decision aid), ανεξάρτητα από το επίπεδο μόρφωσης, περιουσίας, δύναμης, σχέσεων, να αντιμετωπίσει με διαύγεια τα μεγάλα θέματα: πολιτικά, οικολογικά, οικονομικά, χρηματοοικονομικά, κοινωνικά, γεωπολιτικά, τεχνολογικά, ιδεολογικά του αύριο και να επιλέξει το καλύτερο.  Για να το επιτύχει αυτό δεν πρέπει να εφαρμόσει στρατηγικές προστατευτισμού, ξενοφοβίας, διότι δεν θα προφυλαχθεί ούτε από μια χρηματοοικονομική κρίση, ούτε από μια απώλεια ελευθερίας ή ακόμη από μια κλιματική υπερθέρμανση. 

Η «τρέλα» του κόσμου

Η μεγάλη αισιοδοξία από μόνη της   είναι πάντα πηγή προβλημάτων. Όπως ανέφερε ο μεγάλος Αμερικανός οικονομολόγος Hyman Minsky (1919-1996), «το παράδοξο της ησυχίας», εξηγεί πως οι κρίσεις γεννιούνται ακριβώς μέσα σε ένα κλίμα όπου ένα σύνολο δεικτών ενθαρρύνουν την υπεραισιοδοξία.

Ο J. Attali θεωρεί δύο κατηγορίες κινδύνων για το μέλλον:

1.  Μερικοί είναι εξακριβωμένοι ως πιθανοί και μόνο η εμφάνισή τους είναι αβέβαιη και απρόβλεπτη (κατάρρευση μιας γέφυρας σε κακή κατάσταση, χρηματοοικονομικό σοκ, έλλειψη πρώτων υλών, παγκόσμιος πόλεμος, κλιματική αλλαγή)· λέγονται «γνωστοί – άγνωστοι».
2. Άλλοι δεν είναι ξεκάθαρα εξακριβωμένοι και η εμφάνισή τους είναι απρόβλεπτη. Λέγονται «άγνωστοι – άγνωστοι» (παγκόσμια πανδημία μιας αρρώστιας, πτώση ενός μετεωρίτη στη γη ή ένα φαινόμενο στο οποίο δεν έχουμε ακόμα σκεφτεί, το οποίο όμως μπορεί να προκαλέσει ανυπολόγιστες τραγωδίες).

Από την κατηγορία των κινδύνων «γνωστοί- άγνωστοι» αναφέρονται τα ακόλουθα προβλήματα:

1. Ο πλούτος συγκεντρώνεται όλο και πιο πολύ σε λίγους.
2. Οι υποδομές δεν διατηρούνται καλώς.
3. Η ανεργία δεν μειώνεται.
4. Στις οικονομίες της αγοράς όλο και πιο ανταγωνιστικές, καταστάσεις, όπως οι συμβάσεις εργασίας, η κατοικία, οι σχέσεις, ο γάμος, οι πολιτικές καριέρες γίνονται επισφαλείς.
5. Η παγκόσμια υγεία είναι αβέβαιη.
6. Οι πρώτες ύλες γίνονται σπάνιες και αβέβαιες.
7. Η ατμόσφαιρα όλο και πιο μολυσμένη.
8. Η θάλασσα όλο και πιο ρυπασμένη και τα ψάρια γίνονται όλο και πιο σπάνια.
9. Ο πλανήτης όλο και πιο υποβαθμισμένος (60% των φυσικών τοπίων έχουν καταστραφεί από την αστικοποίηση τα τελευταία 50 χρονιά). 
10. Το κλίμα υποβαθμισμένο (η μέση παγκόσμια θερμοκρασία αυξήθηκε κατά 0.85^o C μεταξύ 1880-2012).
11. Έλλειψη γλυκού νερού.
12. Η μετανάστευση επιταχύνεται (το 2017, πάνω από 250 εκατ. άτομα, ήτοι πάνω από 30% του παγκόσμιου πληθυσμού, δεν ζει στη χώρα που γεννήθηκε, σε σχέση με 220 εκατ. το 2010).
13. Οι αξίες της δημοκρατίας επανεξετάζονται (οι πλούσιοι μετατρέπουν τις δημοκρατίες σε πλουτοκρατίες).
14. Επανεξέταση των εξελίξεων του κόσμου σε μια μακροπρόθεσμη προοπτική (εγγράφεται στο νέο γεωπολιτικό πεδίο όπου η Αμερικανική Αυτοκρατορία (Η.Π.Α.) υποχωρεί, και γίνεται προσπάθεια από πολλές άλλες χώρες να πάρουν τη θέση της: Κίνα, Ινδία, Ρωσία, κ.α.).

Η απάντηση: 3 Βασικές αρχές, 6 Δράσεις

Απέναντι σε αυτά τα τσουνάμι που απειλούν, σε αυτές τις καταστροφές που φαίνονται αναπόφευκτες, σε αυτές τις εξελίξεις, στις βαρβαρότητες, και στις απορυθμίσεις των οποίων η κυριαρχία φαίνεται εκτός πεδίου βολής, τι πρέπει να γίνει, εκτός και αν θεωρηθεί ότι αυτό που προηγήθηκε είναι λάθος, ότι οι αναλύσεις είναι πολύ απαισιόδοξες, και τίποτα δεν πρέπει να φοβίζει την ανθρωπότητα. Οπότε πρέπει να συνεχίζουμε να ζούμε με δάνεια, δανειζόμενοι από τη φύση και από τις νέες γενιές, να χαλαρώνουμε με μικρές απολαύσεις, περιμένοντας μια λύση που θα εμφανιστεί από το πουθενά, ότι η τεχνολογική πρόοδος θα λύσει το οποιοδήποτε πρόβλημα, όπως αυτό γινόταν συχνά στο παρελθόν.

Εάν, από κακοτυχία, αυτές οι απαισιόδοξες προβλέψεις πραγματοποιούταν, θα αρκούσε να φορολογηθούν οι πιο πλούσιοι και όλα θα επανέρχονταν στην τάξη.

Σαφήνεια

Να μην είστε ούτε αισιόδοξοι, ούτε απαισιόδοξοι, αλλά έτοιμοι να καταλάβετε το συντομότερο δυνατό, το μεγάλο μέγεθος (το αχανές) των κινδύνων, χρηματοοικονομικών, οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, ιδεολογικών, τεχνολογικών, οικολογικών, για τον απλό πολίτη, την οικογένειά του, τη χώρα του και τις μελλοντικές γενεές. Βέβαια, η σαφήνεια προϋποθέτει να επιλέγουμε πηγές πληροφοριών στις οποίες μπορούμε να βασιζόμαστε.  Σε πολλές ανάλογες ιστορικές περιστάσεις, η σαφήνεια επέτρεψε πολλούς ανθρώπους να επιβιώσουν, γιατί μπόρεσαν και αντέδρασαν έγκαιρα, «πάλεψαν» και απομακρύνθηκαν από μια οικονομική πανωλεθρία ή δικτατορία.

Μαχητικότητα

Μετά την ανάλυση των κινδύνων, πρέπει να είστε ψύχραιμοι, όχι πανικός, τους αξιολογείτε με σωστή προσέγγιση και καταλαβαίνετε ότι μπορείτε να τους «νικήσετε». Το κουράγιο είναι το κλειδί των πάντων. Δεν πρέπει ποτέ να περιμένουμε από τους άλλους, όποιοι και αν είναι, τη λύση των προβλημάτων που μας αφορούν. Στον καθένα από εμάς, σήμερα αρμόζει να αντιδράσουμε άμεσα πριν αν είναι αργά. Αυτό υποθέτει ενέργεια, κουράγιο, θέληση, μια αυταπάρνηση, ακλόνητες. Η θέληση βοηθά να γίνουν οι κατάλληλες επιλογές, να ερευνηθούν οι λύσεις, να τεθούν σε εφαρμογή οι τακτικές και τα μέσα, μέχρι να θυσιαστούν προσωρινά η άνεση ή και η ίδια η ζωή, μέσα στο γενικότερο συμφέρον να σωθούν οι επόμενες γενιές.

Θετικότητα

Η θετική σκέψη σημαίνει ότι ποτέ δεν υποτάσσεσαι στην ιδέα να αφήσεις τις επόμενες γενιές να ζήσουν το ίδιο κακά ή λιγότερο καλά από εμάς. Πολλοί άνθρωποι σκέφτονται διαισθητικά ότι για να επιβιώσεις, πρέπει να σκέφτεσαι μόνο τον εαυτό σου, να διαχειρίζεσαι τα προβλήματα όταν γίνονται επείγοντα, το ένα μετά το άλλο, χωρίς να ανησυχείς για το μακρινό μέλλον. Σκέπτονται ότι όταν αναρωτιέσαι πολύ για το μέλλον, θα αποτύχεις στο παρόν. Όταν σκέφτεσαι πολύ τις ενδεχόμενες καταστροφές μακροπρόθεσμα, δεν θα ευχαριστηθείς τη στιγμή.

Ο συγγραφέας επιμένει ότι αν σκέφτεσαι την αξία του μακροπρόθεσμου ορίζοντα τότε δημιουργείς περισσότερα κέρδη από την επένδυση που πραγματοποιείς.

Σαφήνεια, μαχητικότητα, θετικότητα. Αυτές οι βασικές αρχές πρέπει να θεμελιώνουν τη δράση των ανθρώπων. Η δράση  αναλύεται σε έξι στάδια:

• Ανάλυση κινδύνων,
• Εύρεση συμμαχιών,
• Θετική ενέργεια,
• Ευελιξία,
• Έτοιμος για όλα και για μάχη,
• Τελική έκβαση, εάν τίποτα άλλο δεν είναι πιθανόν, και αν είναι πιθανόν: φύγε (εγκατάλειψε).

Συμπεράσματα για μια προστασία: προσωπική – συλλογική για επιχειρήσεις- συλλογική για μια χώρα

Απέναντι στις οκτώ προτεινόμενες κρίσεις από το συγγραφέα υπάρχουν έξι δράσεις για μια προστασία σε τρία επίπεδα: το ατομικό, συλλογικό για μια επιχείρηση, συλλογικό για ένα κράτος.

Κάθε συγκεκριμένη δράση πρέπει να προσδιορίζεται σε συνάρτηση με το κράτος, το επίπεδο και τη φύση της κληρονομιάς, των δανείων, των εισοδημάτων, του επαγγέλματος, της οικογενειακής κατάστασης, τις δεξιότητες του καθενός. Είναι ξεκάθαρο ότι ένας δισεκατομμυριούχος από την Καλιφόρνια θα έχει να κάνει λιγότερη προσπάθεια για να ετοιμαστεί να αντιμετωπίσει τις οκτώ κρίσεις, από ένα πρόσφυγα που βρίσκεται σε ένα στρατόπεδο του Σουδάν.

Τέλος, ο συγγραφέας αναφέρει ότι δεν απαιτεί ότι οι απαντήσεις του δίνουν μια οριστική – τελική λύση σε όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Θέλει μόνο να ανοίξει ένα γόνιμο διάλογο σε αυτές τις τεράστιες προκλήσεις. Για να συνεισφέρει πραγματικές και θετικές λύσεις. Είναι η βάση για έναν καλύτερο κόσμο.