Ας αρχίσουμε με ένα μικρό μάθημα της ιστορίας. Στο παρελθόν περίπου 99% της ιστορίας του κόσμου , το 99% της ανθρωπότητας ήταν πτωχή, πεινασμένη, βρώμικη, φοβισμένη, άσχημη και άρρωστη. Τον 17ο αιώνα, ο γάλλος φιλόσοφος Blaise Pascal (1623-1662) περιέγραφε τη ζωή ως μια απέραντη κοιλάδα δακρύων, γράφει ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης.
Rutger Bregman
Utopies Realistes
Editions du Senil, 2017
Του Καθηγητή Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη
Πολυτεχνείο Κρήτης
Επίτιμος Διδάκτορας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Distinguished Research Professor, Audencia Business School
Γενικά
Ας αρχίσουμε με ένα μικρό μάθημα της ιστορίας. Στο παρελθόν περίπου 99% της ιστορίας του κόσμου , το 99% της ανθρωπότητας ήταν πτωχή, πεινασμένη, βρώμικη, φοβισμένη, άσχημη και άρρωστη. Τον 17ο αιώνα, ο γάλλος φιλόσοφος Blaise Pascal (1623-1662) περιέγραφε τη ζωή ως μια απέραντη κοιλάδα δακρύων. Το μέγεθος του ανθρώπου είναι μεγάλο και αναγνωρίζεται ως άθλιο. Στη Μ. Βρετανία ο φιλόσοφος Thomas Hobbes (1588-1679) πρόσθετε ότι η “ανθρώπινη ζωή ήταν θεμελιωδώς μοναχική, πτωχή, σκληρή, κτηνώδης και μικρή”. Με την εισαγωγή αυτή ο συγγραφέας ξεκινάει το βιβλίο του που πραγματεύεται ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα σχετικά με τις ρεαλιστικές ουτοπίες.
Μερικά στοιχεία
Ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου του παραθέτει μερικά στατιστικά στοιχεία που δείχνουν ότι η ζωή των ανθρώπων βελτιώθηκε τα τελευταία 200 χρόνια. Το 1820, 84% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε στην ακραία φτώχεια1. Το 1981, το ποσοστό αυτό έγινε 44%. Σήμερα, λίγες δεκαετίες μετά, το ποσοστό αυτό είναι λιγότερο από 10%.
(1)Ακραία φτώχεια είναι να ζεις με λιγότερα από 1,25 USD τη μέρα.
Οι ιστορικοί εκτιμούν ότι το μέσο ετήσιο εισόδημα στην Ιταλία το 1300 ήταν περίπου 1600 USD. 600 χρόνια αργότερα, μετά τους Κολόμβο, Γαλιλαίο, Νεύτωνα, την επιστημονική επανάσταση, την πυρίτιδα, την ατμομηχανή, το τυπογραφείο, το εισόδημα αυτό παρέμεινε περίπου το ίδιο. Από το ξεκίνημα του έτους 1880, την εποχή που ο Γκράχαμ Μπελ εφηύρε το τηλέφωνο, ο Τόμας Έντισον την ηλεκτρική λάμπα, και μετά από άλλες εφευρέσεις όπως το πλυντήριο, το αυτοκίνητο, κλπ. άρχισε η αύξηση του εισοδήματος ανά άτομο. Ο μέσος Ιταλός πολίτης είναι 15 φορές πλουσιότερος.
Η είσοδος της Κίνας στο καπιταλιστικό σύστημα «έβγαλε» από την ακραία φτώχεια 700 εκατ. Κινέζους.
Η Αφρική παύει πλέον να θεωρείται οικονομικά κατεστραμμένη: 6 στις 10 οικονομίες με πολύ υψηλό ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ, ανήκουν στην ήπειρο αυτή. Το 2013, 6 δις ανθρώπων από τα 7 δις του πλανήτη κατέχουν κινητό τηλέφωνο. Μεταξύ 1994-2014, ο αριθμός των ανθρώπων που έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο, πέρασε από το 0,4% στο 40%.
Σε ότι αφορά την υγεία, σε ολόκληρο τον κόσμο το προσδόκιμο ζωής πέρασε από τα 64 χρόνια το 1990, στα 70 χρόνια το 2012 (Δεδομένα της Παγκόσμιας Τράπεζας), επίπεδο παραπάνω από διπλάσιο από αυτό του 1900. Το μέσο προσδόκιμο ζωής στην Αφρική για τα άτομα που γεννήθηκαν το 2000 ήταν 50 χρόνια, ενώ το 2012 ήταν 58 χρόνια (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας).
Τα άτομα που υποσιτίζονται παγκοσμίως μειώθηκαν περισσότερο από το ένα τρίτο από το 1900 και μετά. Μεταξύ 1990 – 2012, πάνω από 2,1 δις άτομα απόκτησαν πρόσβαση σε νερό πόσιμο και καθαρό. Την ίδια περίοδο η παιδική θνησιμότητα στο 41% και η θνησιμότητα των εγκύων διαιρέθηκε στα δύο. Η ευλογιά, ο πιο μεγάλος «serial killer» όλης της ιστορίας εξαλείφθηκε. Η πολιομυελίτιδα σχεδόν εξαφανίστηκε. Όλο και περισσότερο τα μικρά παιδιά εμβολιάζονται κόντρα σε ασθένειες κάποτε κοινές. Το παγκόσμιο ποσοστό εμβολιασμού κόντρα στην ιλαρά πέρασε από το 16% το 1980 στο 85% σήμερα. Οι θάνατοι που οφείλονταν στην ασθένεια έπεσαν πάνω από 75% μεταξύ 2000 και 2014.
Όλα αυτά τα αποτελέσματα είναι πολύ ωραία για να είναι πραγματικά. Πριν 50 χρόνια ένα στα πέντε παιδιά πέθαινε πριν φτάσει στο πέμπτο έτος του. Σήμερα το αντίστοιχο ποσοστό είναι ένα στα είκοσι. Το 1836, ο άνθρωπος, ακόμα και ο πιο πλούσιος του κόσμου, πέθαινε από έλλειψη αντιβιοτικών. Τα τελευταία χρόνια τα εμβόλια κόντρα σε ιλαρά, τέτανο, κοκκύτη, διφθερίτιδα, κλπ. σώζουν κάθε χρόνο περισσότερες ζωές από αυτές που θα έσωζε μια παγκόσμια ειρήνη τον 20ο αιώνα. Βέβαια, υπάρχουν ακόμη αρρώστιες που δεν έχουν καταπολεμηθεί αποτελεσματικά (καρκίνος). Αλλά και στο επίπεδο αυτό υπάρχει πρόοδος μέρα με τη μέρα. Το 2013 έγινε μια σπουδαία επιστημονική ανακάλυψη η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Science και αφορούσε τη χρησιμοποίηση ενός μέσου του ανοσοποιητικού συστήματος για να καταπολεμήσει τους όγκους.
Τέλος, ο συγγραφέας αναφέρει ότι το 1962, το 41% των μαθητών δεν ακολουθούσαν τη σχολική εκπαίδευση. Σήμερα το αντίστοιχο ποσοστό είναι κάτω από 10%.
Το σχέδιο
Όπως αναφέρει ο Αμερικάνος φιλόσοφος Francis Fukuyama στην εποχή μας, η ζωή:
«Ζούμε στην εποχή του πλούτου και της υπεραφθονίας, αλλά η ζωή φαίνεται θλιβερή. Δεν υπάρχει ούτε τέχνη ούτε φιλοσοφία. Αυτό που μένει είναι η σταθερή φροντίδα που δίδεται στο μουσείο της ανθρώπινης ιστορίας» (Fukuyama).
Ο Oscar Wilde γράφει για τη χώρα της αφθονίας η οποία όμως είναι γεμάτη από ομίχλη. Μέσα στον κόσμο αυτό θάφτηκε η ουτοπία. Δεν υπάρχουν νέα όνειρα, γιατί δεν είναι δυνατό να φανταστούμε καλύτερο κόσμο από το δικό μας. Με βάση τα παραπάνω ο Bregman καταλήγει ότι η πραγματική κρίση της εποχής μας δεν είναι ότι δεν έχουμε ζωή εύκολη ή ότι κινδυνεύει να γίνει σκληρή. Η πραγματική κρίσει είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο να προταθεί. Για το συγγραφέα το βιβλίο αυτό δεν είναι μια απόπειρα να προβλέψει το μέλλον. Είναι μια απόπειρα να το «ξεμπλοκάρει». Να «ανοίξει» τα παράθυρα του πνεύματός μας.
Προτείνει δύο τύπους ουτοπικής σκέψης. Η πρώτη πιο γνωστή είναι η προγραμματισμένη ουτοπία. Συνίσταται σε αμετάβλητους κανόνες που δεν ανέχονται τις διαμάχες.
Η ιδιωτική ζωή ελέγχεται από το κράτος. Οι ευφυείς άνθρωποι «κοιμούνται» με τους ηλίθιους και οι παχύσαρκοι με τους αδύνατους. Όλες οι προσπάθειες συντείνουν στη σύνθεση ενός ευνοϊκού μέσου όρου. Υπάρχει και μια άλλη ουτοπική σκέψη, τελείως εγκαταλειμμένη. Δεν προσφέρει λύσεις, αλλά κατευθυντήριες αρχές. Όπως αναφέρει και ο Βολταίρος η τελειότητα είναι εχθρός του καλού. Η ιδέα ενός σχεδίου θέτει άβολα κάθε σοβαρό θεωρητικό ουτοπιστή. Ο Thomas More θεωρούσε ότι η ουτοπία είναι επικίνδυνη όταν κάποιος «την παίρνει πολύ στα σοβαρά». Όπως το χιούμορ και η σάτιρα, οι ουτοπίες ανοίγουν τις πόρτες του πνεύματος. Για το λόγο αυτό είναι ζωτικές.
Γερνώντας, οι λαοί και οι κοινωνίες συνηθίζουν στο status quo, όπου η ελευθερία μπορεί να γίνει φυλακή και όπου η αλήθεια γίνεται ψέμα. Το «νεωτεριστικό πιστεύω» ότι δεν μπορείς να πιστέψεις σε τίποτα, μας τυφλώνει μπροστά στην αδικία που μας περιβάλει. Ο συγγραφέας δίνει μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Οι ουτοπίες δεν προσφέρουν έτοιμες απαντήσεις ή ακόμη λιγότερο λύσεις. Αντίθετα, θέτουν πολύ καλές ερωτήσεις.
Το βασικό παγκόσμιο εισόδημα
Ο συγγραφέας στη συνέχεια του συγγράμματος σε εννέα ενδιαφέροντα κεφάλαια αναλύει τα εξής θέματα:
Το άρθρο 25 της παγκόσμιας δήλωσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948) υπόσχεται και μια μέρα θα πραγματοποιηθεί «το χρήμα δωρεάν» για όλους. Όχι σαν χάρη, αλλά σαν ένα δικαίωμα. Ένα μηνιαίο ποσό αρκετό για να ζει κάποιος χωρίς να ζητιανεύει. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως «ο δρόμος του καπιταλισμού προς τον κομμουνισμό». Ο συγγραφέας αναφέρει ως παράδειγμα το πρόγραμμα Mincome του Καναδά, το οποίο βελτίωσε την υγεία όλων των κατοίκων μιας πόλης (Dauphin).
Το τέλος της φτώχειας
Σε ότι αφορά τη φτώχεια, αξίζει να βρεθεί λύση στο πρόβλημα των πολιτών που είναι στο δρόμο. Η αρχή “προτεραιότητα στην κατοικία” παρουσιάστηκε σε όλο τον κόσμο. Το 2005, δεν μπορούσες να περπατήσεις στο κέντρο των δύο πόλεων της Ολλανδίας (Amsterdam, Rotterdam) χωρίς να συναντήσεις άστεγους. Η κατάσταση ήταν πολύ δύσκολή κυρίως κοντά στους σταθμούς των δύο πόλεων και το κόστος ήταν πολύ μεγάλο. Πολιτικοί και υψηλόβαθμοι λειτουργοί της Ολλανδίας εφάρμοσαν το ακόλουθο σχέδιο δράσης:
Η επιτυχία του σχεδίου ήταν χωρίς προηγούμενο. Σε δύο μόλις χρόνια, οι άστεγοι στις μεγάλες πόλεις μειώθηκαν κατά 65%. Η χρήση ναρκωτικών μειώθηκε κατά το ήμισυ. Η φυσική και ψυχική υγεία των δικαιούχων του προγράμματος βελτιώθηκε σημαντικά και τα παγκάκια των πάρκων ήταν πάλι ελεύθερα. Την 1η Οκτωβρίου του 2008, 6500 άστεγοι εγκατέλειψαν το δρόμο. Χρηματοοικονομικά η απόδοση της επένδυσης ήταν δύο φορές της αρχικής δαπάνης.
Συμπέρασμα: Η βοήθεια στους ανθρώπους χωρίς στέγη είναι μια πολιτική: με κέρδος-κέρδος-κέρδος-κέρδος.
Η εβδομάδα των 15 ωρών
Ο Bertrand Russell (1872-1970) ανέφερε ότι «είσαι ικανός να γεμίσεις ευφυώς με ώρες αναψυχής τη ζωή σου, αυτός είναι ο ύψιστος στόχος του πολιτισμού». Το 2030, ο Keynes είχε προβλέψει ότι ο άνθρωπος δεν θα εργάζεται πάνω από 15 ώρες την εβδομάδα και ότι το επίπεδο ζωής των πολιτών της Δύσης θα είναι 4 φορές ανώτερο από αυτό του έτους 1930. Ενάμισι αιώνα πριν, ο Benjamin Franklin είχε προβλέψει ότι 4 ώρες εργασίας την ημέρα ήταν υπεραρκετές. Στην ίδια περίπου εποχή, ο Βρετανός φιλόσοφος John Stuart Mill, ιδρυτής του κλασικού φιλελευθερισμού, υποστήριξε ότι η καλύτερη χρήση για τη δημιουργία πλούτου είναι οι περισσότερες ώρες αναψυχής. Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν και ο Karl Marx ο οποίος πρότεινε “κυνήγι το πρωί, ψάρεμα το απόγευμα, απασχόληση με το κοπάδι το βράδυ και κριτική ανάλυση μετά το γεύμα”. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η παραγωγικότητα δεν είναι μηχανικά συνδεμένη με τις ώρες εργασίας. Με βάση τη μοντέρνα οικονομία της γνώσης, ένα άτομο που χρησιμοποιεί με ένταση σταθερά τις δημιουργικές ικανότητές του δεν μπορεί κατά μέσο όρο να είναι παραγωγικός περισσότερες από έξι ώρες τη μέρα. Ο συγγραφέας αναφέρει τα πλεονεκτήματα που μπορεί να αποκτήσει κάποιος που εργάζεται λιγότερες ώρες την εβδομάδα.
Η εκπαίδευση του 21ου αιώνα δεν πρέπει μόνο να ετοιμάζει ανθρώπους ικανούς για εργασία αλλά κυρίως για την «ωραία ζωή». Μπορούμε να έχουμε «ωραία ζωή» αρκεί να υπάρχει χρόνος.
Μερικές ιδέες για να αλλάξει ο κόσμος και επίλογος
«Η δυσκολία δεν βρίσκεται τόσο στο να δημιουργήσεις νέες ιδέες όσο στο να ξεφύγεις από τις παλιές» (John Maynard Keynes).
Οι πολιτικές αποφάσεις παρουσιάζονται σταθερά ως λύσεις που απαντούν σε επείγοντα προβλήματα, αλλά επίσης θεωρούνται ως ουδέτερα γεγονότα που προτείνονται σαν να μην υπάρχουν άλλες επιλογές.
Η πρόοδος είναι η πραγματοποίηση των ουτοπιών. Η εβδομάδα των 15 ωρών, το βασικό παγκόσμιο εισόδημα και ένας κόσμος χωρίς σύνορα και φτώχεια. Αυτά είναι τρελά όνειρα αλλά για πόσο καιρό ακόμη (Oscar Wilde).
“Η ουτοπία είναι στον ορίζοντα. Πλησιάζω δύο βήματα. Απομακρύνεται δύο βήματα. Κάνω ακόμη 10 βήματα και αυτή απομακρύνεται 10 βήματα. Θα μπορούσα να προχωρήσω μπροστά, δεν θα την περιμένω ποτέ. Σε τι χρησιμεύει λοιπόν η ουτοπία; Χρησιμεύει στο εξής: συνέχισε να περπατάς” (Eduard Galeano, 1940-2015).
Ο συγγραφέας θέτει για τελευταία φορά τα δύο ερωτήματα.
Και απαντά: Κλείστε την τηλεόραση, κοιτάξτε γύρω σας και οργανωθείτε. Εάν θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, πρέπει να είμαστε: μη ρεαλιστές, παράλογοι και απίθανοι. Περιμένοντας η ιστορία να μας δικαιώσει.