Δείκτες Οικονομικής και Ανθρώπινης Ανάπτυξης: Οι νέοι αισιόδοξοι - ρεαλιστές

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης*

Γενικά

Εδώ και μερικά χρόνια ένα διεθνές δίκτυο πανεπιστημιακών ιδρύθηκε για να «κτυπήσει» την ιδέα της παρακμής του πλανήτη. Ανθρώπινοι δείκτες όπως υγεία, εκπαίδευση, μακροβιότητα, επίπεδο ζωής, συγκρούσεις, … βελτιώνονται, σύμφωνα με αυτούς. Ονομάζονται νέοι αισιόδοξοι, ή πιο σωστά «ρεαλιστές». Μεταξύ αυτών υπάρχουν επιστήμονες στατιστικής, ο Σουηδός Hans Rosling, φιλελεύθεροι όπως ο Johan Norberg, ένας ειδικός της γνωστικής ψυχολογίας του Harvard, ο Αμερικανο-Καναδός Steven Pinker.

Δε θέλουν να παρουσιάζονται ως μια οργανωμένη ομάδα επιστημόνων αλλά αρέσκονται να αναφέρονται ο καθένας στις εργασίες των άλλων . Για πολύ καιρό πριν, υπήρχαν πόλεμοι, φτώχεια, ανισότητες, υπερθέρμανση του πλανήτη, λαϊκισμός, … , τώρα ο κόσμος έχει βγει από αυτό το νοσηρό κλίμα. Βέβαια, εξηγούν πως αυτό που συμβαίνει σήμερα οφείλεται στο ότι η ανθρώπινη φύση έχει τάση να υπερεκτιμά το αρνητικό αποτέλεσμα, να προβλέπει το χειρότερο και να εξιδανικεύει το παρελθόν.

Ο Γερμανός οικονομολόγος Max Roser του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης δημιούργησε μια ηλεκτρονική πλατφόρμα OurWorldInData.org, για να δουν οι αναγνώστες του τα μικρά βήματα που γίνονται για τη βελτίωση του κόσμου. Για ένα πράγμα είναι ανήσυχοι οι νέοι αισιόδοξοι: την κοινή γνώμη που διαμορφώνουν τα κοινωνικά και τα διεθνή δίκτυα. Σύμφωνα με τον Steven Pinker (Is the world getting better or worse? A look at the numbers), υπάρχει ένα παράξενο παράδοξο: «όταν ρωτάς τους Ευρωπαίους εάν η προσωπική τους κατάσταση βελτιώνεται: απαντούν ναι, αλλά όταν τους θέτεις την ίδια ερώτηση για τη χώρα τους, απαντούν: όχι». Στην περίπτωση αυτή, οι νέοι αισιόδοξοι προτείνουν τη λύση της καταμέτρησης.

Εκτίμηση των αργών αλλαγών

Αρχικά κοιτάζοντας τα ποσοστά, η Γαλλία και η Ιαπωνία είναι πρωταθλητές στην απαισιοδοξία. Μόνο 55% των Γάλλων πιστεύουν ότι το 2018 θα είναι καλύτερο από το 2017. (τελευταία δημοσκόπηση IPSOS). Στην Κολομβία, ή στο Περού, υπάρχουν πάνω από 90% των αισιόδοξων. Τέλος, Κίνα, Μεξικό, Ινδία, Ρωσία (πάνω από 80%).

Σε ότι αφορά τη Γαλλία, ο Stephane Hessel (Γάλλος διπλωμάτης), εξηγούσε ότι οι Γάλλου «έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους», είναι διαρκώς απογοητευμένοι από μια πραγματικότητα που δεν θα είναι ποτέ στο ύψος που αξίζουν.

Σύμφωνα με τον Hans Rosling (απεβίωσε το 2017), οι δημοσιογράφοι και οι αποφασίζοντες συνεχίζουν να φαντάζονται τον κόσμο χωρισμένο στα δύο: μια μικρή ομάδα πλούσιων χωρών και μια μάζα χωρών που λιμοκτονούν. Βέβαια αυτό ίσχυε το 1960 και δεν υπάρχει σήμερα. Το ίδρυμά του Gapminder (ένα «Fact tank», ιδρύθηκε το 2005) και προωθεί το βιβλίο του «Factfulness», αναφέρεται στην ορθολογική αισιοδοξία. Δύο πράγματα είναι σημαντικά: (1) πάντα τα άσχημα νέα μας αγγίζουν περισσότερο, (2) πάντα θεωρείς την πλειοψηφία και όχι τα άκρα «μια αργή αλλαγή είναι πάντα αλλαγή».

Εξετάζοντας τους δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης, παρατηρείται βελτίωσή τους.

1. Προσδόκιμο ζωής: σε παγκόσμια βάση αυξήθηκε κατά 40 χρόνια από το 1900.

2. Υποσιτισμός: διαιρέθηκε με 2,5 στα αναπτυσσόμενα κράτη από το 1970.

3. Ακραία φτώχεια: επηρέαζε 44% του πληθυσμού το 1981, ενώ σήμερα μόνο το 9%.

4. Εκπαίδευση: το 1820, 88% του πληθυσμού δεν ήξερε να διαβάζει ούτε να γράφει, σήμερα η αναλογία αντιστράφηκε.

5. Δημοκρατία: 35% των πολιτών του πλανήτη ζούσαν σε δημοκρατικά καθεστώτα το 1981, ενώ σήμερα το ποσοστό είναι 56%.

Επίσης, υπάρχουν και άλλα στατιστικά στοιχεία, όπως οι 38 ώρες εργασίας κατά μέσο όρο την εβδομάδα σήμερα, έναντι 66 ώρες το 1870.

Μια άλλη στατιστική προσέγγιση είναι αυτή του οικονομολόγου Angus Maddison που ανακατασκεύασε την εξέλιξη του παγκόσμιου ΑΕΠ και την κατανομή του ανά χώρα από την εποχή του Ιησού Χριστού μέχρι σήμερα. Βέβαια, όλοι αυτοί οι ιστορικοί υπολογισμοί είναι αβέβαιοι, αλλά όπως αναφέρει ο Johan Norberg «είναι πιο δύσκολο να πεις ψέματα με τη στατιστική και χωρίς αυτήν».

Τέλος, σχετικά με τους δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης, ο οικονομολόγος Angus Deaton (Νόμπελ οικονομίας το 2015), στο βιβλίο του «Grande Evasion», 2016, περιγράφει τον τρόπο που η ανθρωπότητα βγήκε από την καθημερινότητα της μιζέριας και των βασάνων. Παρατηρεί σε σχέση με τους νέους αισιόδοξους ότι μακροπρόθεσμα τα πράγματα βαίνουν καλύτερα. Για τον Deaton υπάρχουν δύο στρατόπεδα: οι φανατικοί της οικονομίας της αγοράς και αυτοί που υποστηρίζουν ένα κάποιο ορθολογισμό.

Υιοθέτηση ενός εποικοδομητικού οράματος

Υπάρχουν παντού μέσα στον κόσμο υποστηρικτές και αντίπαλοι των νέων αισιόδοξων. Ο Γάλλος Joel de Rosnay (PhD από το MIT), μελλοντολόγος, αναφέρει ότι οι νέοι αισιόδοξοι εκφράζουν περισσότερο ένα θετικό και εποικοδομητικό όραμα. Στην απαισιοδοξία της λογικής, προτιμούμε την αισιοδοξία της θέλησης.

Ο Bill Gates (ιδρυτής της Microsoft), αναφέρει ότι εκτιμά τις εργασίες των Steven Pinker, Max Roser και Hans Rosling, και πιο ειδικά τον τρόπο που χρησιμοποιούν τα δεδομένα για να αποδείξουν την πρόοδο που πραγματοποιείται. Σε όλο τον κόσμο, οι πολίτες ζουν πιο πολλά χρόνια, με καλύτερη υγεία και είναι περισσότερο ευτυχείς.

Για τον κοινωνιολόγο και ειδικό σε παγκόσμιο επίπεδο της ευτυχίας Ruut Veenhoven, η ανθρωπότητα δεν είχε καλύτερο ηθικό από σήμερα. Από το 1970 και μετά προσπαθεί να εκτιμήσει την ικανοποίηση και το ηθικό των δυτικών κρατών σε μια κλίμακα από 1 έως 10. Ανακάλυψε ότι μια μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών δηλώνεται ως ευτυχής και ότι το μέσο επίπεδο των θετικών απαντήσεων είναι σε αύξηση σε όλο τον κόσμο. Βέβαια, υπάρχουν κράτη που διολισθαίνουν στη φτώχεια (Togo, Burundi, Afghanistan), αλλά η τάση είναι σε βελτίωση σε όλες τις ηπείρους.

Για το Γερμανό οικονομολόγο Max Roser (ερευνητής στην Οξφόρδη) αναφέρει ότι «ζούμε την καλύτερη περίοδο όλης της ιστορίας της ανθρωπότητας». Θεωρεί τον εαυτό του ρεαλιστή και όχι αισιόδοξο, διότι συγκρίνει το παρελθόν με το σήμερα και όχι με το αύριο. Συλλογικά, οι δείκτες υγείας, παιδείας, γνώσης, είναι καλύτεροι σήμερα από το χθες. Βέβαια, η μόνη ανησυχία που εκφράζει είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη. Για τις ανισότητες, ο συγγραφέας αναφέρει ότι είναι μια πολιτική επιλογή και τίποτα άλλο (πεπρωμένο).

Στο αντίπαλο στρατόπεδο, οι κριτικές είναι αυστηρές όπως «charlatans», «idiots», κ.α. Κριτικές έγιναν από τους Noam Chomsky, Nassim Nicholas Taleb (Αμερικανο-Λιβανέζος, essayist, στατιστικός και αναλυτής κινδύνου, συγγραφέας του έργου Cygnus atratus), Fransois Cusset (Ιστορικός, καθηγητής του αμερικανικού πολιτισμού στο University of Nanterre). Οι κριτικές αναφέρθηκαν στις πολιτικές των εισοδημάτων και της λιτότητας (Chomsky), στην κακή χρησιμοποίηση των δεδομένων σχετικά με τη βία (Taleb, Cusset).

Σε όλα αυτά απάντησε ο Pinker με ένα πρόσφατο βιβλίο του με τις εκφράσεις:

• Οι περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούν πως αξίζει καλύτερα η ζωή από το θάνατο.

• Αξίζει καλύτερα να είσαι υγιής παρά άρρωστος.

• Αξίζει καλύτερα να είσαι χορτάτος παρά πεινασμένος.

Οι αντίπαλοι των νέων αισιόδοξων μιλούν για τη θεωρία της καταστροφής και πρεσβεύουν ότι ο κόσμος «τρέχει ολόισια για την απώλειά του». Και πότε θα πραγματοποιηθεί αυτή η καταστροφή;

Το Club de Rome το 1972 σε μια έκθεσή του «Αλτ στην Ανάπτυξη», προέβλεπε με ένα από τα μοντέλα του σε μια δημογραφική πτώση γύρω στο 2030. Γεγονότα που ενισχύουν την πρόβλεψη αυτή είναι οι φωτιές στα δάση, η μετανάστευση των λαών, η λιτότητα που επιβάλλεται στην Ελλάδα, η πτώση του αριθμού των εντόμων και των πουλιών.

Βέβαια υπάρχει αντίλογος σε αυτά που αναφέρουν οι «καταστροφείς», όπως υπάρχει η δημιουργικότητα του ανθρώπου, η αφθονία των πόρων και οι συνέπειες της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι άνισα κατανεμημένη μεταξύ των κρατών. Οι πλούσιες χώρες θα ανταποκριθούν καλύτερα από της φτωχές.

Τελειώνοντας, η βέλτιστη απόφαση οδηγεί σε μια αισιοδοξία δράσης διότι ο στόχος είναι να διατηρηθούν τα προνόμια που ήδη αποκτήθηκαν και να θεραπευθούν οι αδυναμίες του συστήματος.

*Πολυτεχνείο Κρήτης,

Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας

Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Distinguished Research Professor, Audencia Business School, Γαλλία