Η Τράπεζα Τροφίμων είναι ένα μέσο αντιμετώπισης της επισιτιστικής ένδειας και της σπατάλης τροφίμων, που ενισχύεται με ανησυχητικούς ρυθμούς στη χώρα μας, όπως δείχνει έρευνα του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ).
Η Τράπεζα Τροφίμων είναι ένα μέσο αντιμετώπισης της επισιτιστικής ένδειας και της σπατάλης τροφίμων, που ενισχύεται με ανησυχητικούς ρυθμούς στη χώρα μας, όπως δείχνει έρευνα του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ).
Όπως εκτιμάται, το 2015 αντιμετώπιζαν στην Ελλάδα επισιτιστική ανασφάλεια 1,4 εκατ. άτομα, δηλαδή το 12,9% του πληθυσμού, έναντι αντίστοιχου ποσοστού 7,1% το 2008. Ιδιαίτερα έντονο είναι το πρόβλημα της επισιτιστικής ένδειας σε ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού.
Η επισιτιστική ανασφάλεια αποτελεί σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα, καθώς μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα ψυχικής και φυσικής ανάπτυξης, να επηρεάσει τις επιδόσεις των παιδιών στο σχολείο και να οδηγήσει σε παχυσαρκία, λόγω υπερβολικής κατανάλωσης τροφίμων χαμηλής ποιότητας και υψηλής θερμιδικής περιεκτικότητας, με αρνητικές προεκτάσεις για την υγεία.
Σε αισθητά χαμηλότερα επίπεδα βρίσκονται τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ε.Ε.-28 (8,5% ή 43 εκατ. άτομα) και την Ευρωζώνη (7,3% ή 25 εκατ. άτομα). Σημειώνεται ότι το 2008 η Ελλάδα κατέγραφε μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού με επισιτιστική ανασφάλεια (7,1%) σε σχέση με τον μέσο όρο της Ευρωζώνης. Το μεγαλύτερο ποσοστό επισιτιστικής ανασφάλειας στη χώρα μας καταγράφηκε το 2012 (14,2%) και έκτοτε παρατηρείται τάση μείωσης.
Το 2015 η Ελλάδα καταλάμβανε την 8η χειρότερη θέση ανάμεσα σε 30 ευρωπαϊκές χώρες, έναντι της 15ης χειρότερης θέσης το 2008. Μεγαλύτερη επισιτιστική ανασφάλεια από την Ελλάδα αντιμετωπίζουν έξι χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης (Βουλγαρία, Ουγγαρία, Σλοβακία, Ρουμανία, Λιθουανία και Λετονία) και η Μάλτα. Άλλες χώρες που εντάχθηκαν σχετικά πρόσφατα στην Ε.Ε., όπως η Τσεχία, η Πολωνία και η Σλοβενία, έχουν μικρότερο ποσοστό του πληθυσμού τους με επισιτιστική ανασφάλεια.
Αδυναμία αξιοποίησης πόρων
Το σημαντικότερο εργαλείο για την καταπολέμηση της επισιτιστικής ένδειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι το Ταμείο Ευρωπαϊκής Βοήθειας προς τους Απόρους (ΤΕΒΑ - Fund for European Aid to the Most Deprived, FEAD). Πάνω από 3,8 δισ. ευρώ (σε πραγματικές τιμές) διατίθενται από τον κοινοτικό προϋπολογισμό της Ε.Ε. στο ΤΕΒΑ για την περίοδο 2014-2020. Η Ελλάδα προβλέπεται να λάβει 281 εκατ. ευρώ από το ΤΕΒΑ την περίοδο 2014-2020 και μαζί με την εθνική συμμετοχή, το ύψος του σχετικού επιχειρησιακού προγράμματος της χώρας ανέρχεται σε 331 εκατ. ευρώ, εκ των οποίων το 83,5% (276 εκατ. ευρώ) προσδιορίζεται για επισιτιστική συνδρομή.
Η αξιοποίηση των πόρων από το ΤΕΒΑ, ωστόσο, έχει καθυστερήσει σημαντικά στην Ελλάδα, όπου το πρόγραμμα υλοποιείται κυρίως από τις δημοτικές αρχές της χώρας. Τα πρώτα δύο έτη της επταετούς περιόδου εγκρίθηκαν μόλις το 0,8% των δαπανών του προγράμματος και καταβλήθηκαν σε δικαιούχους που υλοποιούν δράσεις μόλις το 0,7% του συνολικού προϋπολογισμού.
Περιορισμός της σπατάλης τροφίμων
Πέρα από τους πόρους από διεθνή προγράμματα, μια επιπλέον σημαντική πηγή πόρων για την καταπολέμηση της επισιτιστικής ένδειας είναι η αξιοποίηση του τροφικού πλεονάσματος. Δεν καταλήγουν όλα τα παραγόμενα τρόφιμα στην κατανάλωση. Ένα μέρος των τροφίμων που παράγονται αποσύρεται από την αλυσίδα εφοδιασμού και απορρίπτεται ή αξιοποιείται για άλλη χρήση (όχι ως τροφή), παρότι εμπεριέχει και τρόφιμα κατάλληλα για ανθρώπινη κατανάλωση.
Με βάση τη μεθοδολογία και τα στοιχεία της FAO (Οργανισμός Τροφίμων και Αγροτικής Παραγωγής του ΟΗΕ), υπολογίζεται ότι το 5,1% της παραγωγής τροφίμων στην Ελλάδα το 2013 αποτέλεσε βρώσιμο πλεόνασμα. Αυτό το ποσοστό είναι υπερδιπλάσιο σε σύγκριση με τον μέσο όρο της Ευρώπης το συγκεκριμένο έτος (2,3%), υψηλότερο σε σχέση και με τον παγκόσμιο μέσο όρο (4,5%). Ανάμεσα στα 28 κράτη μέλη της Ε.Ε. υπολογίζεται ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην πέμπτη χειρότερη θέση με βάση το ποσοστό της παραγωγής τροφίμων που αποτελεί βρώσιμο πλεόνασμα, και στην τέταρτη χειρότερη σε όρους σπατάλης τροφίμων ανά άτομο (με 196 κιλά τον χρόνο ανά άτομο το 2013).
Ο περιορισμός της σπατάλης τροφίμων αποτελεί από μόνος του σημαντικό στόχο πολιτικής. Οι Στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του ΟΗΕ προβλέπουν τη μείωση κατά το ήμισυ της σπατάλης τροφίμων στο λιανικό εμπόριο και στην κατανάλωση παγκοσμίως μέχρι το 2030. Προς την επίτευξη αυτού του στόχου έχουν θεσπιστεί πολιτικές σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Σε αυτές τις πολιτικές, η ανακατανομή του βρώσιμου τροφικού πλεονάσματος μέσω δωρεών σε ομάδες του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν επισιτιστική ανασφάλεια αναγνωρίζεται ως η δεύτερη προτιμότερη μέθοδος για τον περιορισμό της σπατάλης, μετά την πρόληψη.
Η Τράπεζα Τροφίμων ως μέσο για την καταπολέμηση της επισιτιστικής κρίσης
Η Τράπεζα Τροφίμων, ένας θεσμός που λειτουργεί χάρη στην εταιρική υπευθυνότητα των λιανεμπόρων τροφίμων, είναι ένα μέσο που δρα με στόχο την καταπολέμηση της επισιτιστικής κρίσης και της σπατάλης τροφίμων.
Με αυτόν τον στόχο λειτουργούν διεθνώς αλλά και στην Ελλάδα φορείς που έχουν συσσωρεύσει σημαντική τεχνογνωσία και έχουν αναπτύξει ειδικές υποδομές για αυτό τον σκοπό.
Δραστηριοποιούνται ιδρύματα πρωτοβάθμιας φροντίδας, όπως συσσίτια, καταλύματα και γηροκομεία, τα οποία προσφέρουν γεύματα και τρόφιμα σε ευπαθείς ομάδες σε τοπικό επίπεδο. Επιπλέον, οργανώσεις δραστηριοποιούνται σε δευτεροβάθμιο επίπεδο στην κατανομή δωρεών τροφίμων προς τα ιδρύματα πρωτοβάθμιας φροντίδας.
Σε αυτό το πλαίσιο λειτουργούν και οι τράπεζες τροφίμων, οι οποίες λαμβάνουν δωρεές τροφίμων από επιχειρήσεις μεταποίησης και εμπορίου τροφίμων και τις προσφέρουν σε ιδρύματα πρωτοβάθμιας φροντίδας προς ανακούφιση της επισιτιστικής ένδειας. Ο θεσμός της τράπεζας τροφίμων έχει μακρά ιστορία και σημαντική παρουσία διεθνώς. Συμπληρώνεται μισός αιώνας από την ίδρυση της πρώτης Τράπεζας Τροφίμων στο Φίνιξ (Phoenix) της Αριζόνας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής το 1967. Στην Ευρώπη, η πρώτη τράπεζα τροφίμων δημιουργήθηκε το 1984 στο Παρίσι και σύντομα ακολούθησε η ίδρυση της τράπεζας τροφίμων στις Βρυξέλλες.
Το 1986 ιδρύθηκε η ευρωπαϊκή ομοσπονδία τραπεζών τροφίμων FEBA (Federation Europeenne des Banques Alimentaires), η οποία μετέφερε την τεχνογνωσία για τη δημιουργία τραπεζών τροφίμων σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Σήμερα, στη FEBA συμμετέχουν τράπεζες τροφίμων από 23 χώρες. Η Ελλάδα ήταν η δέκατη στη σειρά χώρα που εντάχθηκε στην ομοσπονδία, με την ίδρυση της Τράπεζας Τροφίμων - Ίδρυμα για την Καταπολέμηση της Πείνας, στην Αθήνα, το 1995. Το 1998, η δραστηριότητα της Τράπεζας Τροφίμων επεκτάθηκε στη Θεσσαλονίκη, με την έναρξη λειτουργίας παραρτήματος, το οποίο εξελίχθηκε σε ανεξάρτητο ίδρυμα το 2015.
Οι δύο τράπεζες τροφίμων υποστηρίζουν σε τακτική βάση τη λειτουργία δεκάδων κοινωφελών ιδρυμάτων στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη (144 ιδρύματα με βάση στοιχεία για το 2014). Στα ιδρύματα που συνεργάζονται με τις τράπεζες τροφίμων περιλαμβάνονται συσσίτια, γηροκομεία, ιδρύματα φροντίδας παιδιών, κέντρα απεξάρτησης, φορείς υποστήριξης ΑΜΕΑ, κέντρα ψυχικής υγείας και άλλες δομές υποστήριξης ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Οι τελικοί αποδέκτες της επισιτιστικής συνδρομής της Τράπεζας Τροφίμων στην Αττική ξεπέρασαν το 2014 τους 23 χιλ., στους οποίους διανεμήθηκαν 1,2 χιλ. τόνοι τροφίμων σε 341 χιλ. κιβώτια.
Ο θεσμός της τράπεζας τροφίμων έχει πολυετή παρουσία στην Ελλάδα, με αξιοσημείωτη δράση στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, τα προβλήματα επισιτιστικής ανασφάλειας δεν περιορίζονται στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Η εκτεταμένη οικονομική κρίση στη χώρα θα δικαιολογούσε την ενισχυμένη δραστηριότητα των τραπεζών τροφίμων στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και την αυξημένη παρουσία του θεσμού στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας.
Σύμφωνα με τον Παναγή Βουρλούμη, πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της Τράπεζας Τροφίμων, η πείνα και η σπατάλη απαιτούν άμεση αντιμετώπιση και με το σκεπτικό αυτό ο Γεράσιμος Βασιλόπουλος ίδρυσε το 1995 την Τράπεζα Τροφίμων. Στα 22 χρόνια ζωής της, η Τράπεζα Τροφίμων - Ίδρυμα για την καταπολέμηση της πείνας και της σπατάλης, έχει αποκτήσει μεγάλη πείρα και γνώση στον χώρο που λειτουργεί. Η εμπειρία αυτή, όπως σημειώνει ο κ. Βουρλούμης, πρέπει να αποτυπωθεί και να συμπληρωθεί. Ιδίως να εμπλουτισθεί με γνώση τού τι συμβαίνει στον χώρο μας, σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη και στην έδρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η FEBA -Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Τραπεζών Τροφίμων- με περισσότερα από 300 μέλη, εξελίσσεται σε έναν από τους κύριους διαύλους Κοινοτικής επισιτιστικής βοήθειας, γεγονός που ως μέλος της FEBA μας ενδιαφέρει απόλυτα. Για τους λόγους αυτούς, όπως τονίζει ο κ. Βουρλούμης, ήρθε η ώρα να μετρηθεί το πρόβλημα. Η έρευνα του ΙΟΒΕ στοχεύει ακριβώς σε αυτό το σκοπό.
Προτάσεις πολιτικής
Σύμφωνα με τη μελέτη του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ), με θέμα «Η Τράπεζα Τροφίμων ως μέσο αντιμετώπισης της επισιτιστικής ένδειας στην Ελλάδα», στη χώρα μας παρατηρούνται ταυτόχρονα αυξημένη επισιτιστική ανασφάλεια και αυξημένη σπατάλη τροφίμων.
Επιπλέον, η αξιοποίηση των πόρων από την Ε.Ε. για την επισιτιστική συνδρομή έρχεται αντιμέτωπη με ιδιαίτερες δυσχέρειες. Παράλληλα, έχει αναπτυχθεί σημαντική δράση από κοινωφελή ιδρύματα στη χώρα μας, ωστόσο υπάρχουν σημαντικά περιθώρια για την περαιτέρω ανάπτυξη και αξιοποίησή τους. Προς αυτή την κατεύθυνση, στο πλαίσιο της μελέτης προτείνονται οι εξής ενέργειες: