Οι πρακτικοί άντρες και οι πρακτικές γυναίκες που συμμετέχουν στις διαδικασίες χάραξης πολιτικής έχουν την τάση να έλκονται από τις απλοποιημένες εκδόσεις των κυρίαρχων θεωριών των οικονομολόγων που εξακολουθούν να είναι, πράγματι, πολύ ζωντανές.
*Του Αντερ Τέρνερ
Ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς είχε γράψει κάποτε ότι «οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλοσόφων, είτε έχουν δίκιο είτε έχουν άδικο, είναι πιο ισχυρές απΆ ό,τι αντιλαμβανόμαστε. Οι πρακτικοί άνδρες, οι οποίοι έχουν την εντύπωση ότι μένουν ανεπηρέαστοι από την επιρροή της διανόησης, συνήθως είναι υποχείρια κάποιου μακαρίτη οικονομολόγου».
Υποψιάζομαι, όμως, ένας μεγαλύτερος κίνδυνος ελλοχεύει στο ότι οι πρακτικοί άντρες και οι πρακτικές γυναίκες που συμμετέχουν στις διαδικασίες χάραξης πολιτικής των κεντρικών τραπεζών, των ρυθμιστικών αρχών, των κυβερνήσεων και των τμημάτων διαχείρισης κινδύνου των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων να έχουν την τάση να έλκονται από τις απλοποιημένες εκδόσεις των κυρίαρχων θεωριών των οικονομολόγων που εξακολουθούν να είναι, πράγματι, πολύ ζωντανές.
Η αλήθεια είναι πως, τουλάχιστον στην αρένα των χρηματοοικονομικών, στα χρόνια πριν από την οικονομική κρίση είχε επικρατήσει μια λαϊκή έκδοση της θεωρίας της ισορροπίας, η οποία σκιαγραφεί την ολοκλήρωση της αγοράς ως τη λύση για όλα τα προβλήματα, και τα εξελιγμένα μαθηματικά που έχουν αποδεσμευτεί από τη φιλοσοφική κατανόηση ως το κλειδί για την αποτελεσματική διαχείριση κινδύνου. Ιδρύματα όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στις Εκθέσεις για την Παγκόσμια Οικονομική Σταθερότητα (GFSR), παραθέτουν με μεγάλη βεβαιότητα μια θεωρία για ένα αυτό-εξισορροπούμενο σύστημα.
Έτσι, μόλις 18 μήνες πριν την εκδήλωση της κρίσης, η GFSR του Απριλίου 2006 σημείωνε ότι «γίνεται ολοένα πιο αντιληπτό πως η διασπορά του πιστωτικού κινδύνου σε ένα ευρύτερο και διαφοροποιημένο σύνολο επενδυτών… έχει συμβάλει στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας του τραπεζικού και του ευρύτερου χρηματοοικονομικού κλάδου. Η ενισχυμένη ανθεκτικότητα αποδεικνύεται από τη μείωση των πτυχώσεων των τραπεζών και τις ακριβέστερες προβλέψεις». Με άλλα λόγια, η ολοκλήρωση της αγοράς αποτελεί το κλειδί για ένα ασφαλέστερο σύστημα.
Οι διαχειριστές κινδύνου, λοιπόν, στις τράπεζες εφάρμοσαν τις τεχνικές της ανάλυσης πιθανοτήτων στους υπολογισμούς της «αξίας σε κίνδυνο» (value at risk), χωρίς να αναρωτιούνται εάν από τα δείγματα των πρόσφατων γεγονότων προκύπτουν ισχυρά στοιχεία για την κατανομή των μελλοντικών γεγονότων. Και στις ρυθμιστικές αρχές, όπως η Αρχή Χρηματοοικονομικών Υπηρεσιών της Βρετανίας (την οποία διευθύνω), η άποψη ότι η καινοτομία του χρηματοοικονομικού τομέα και η αυξημένη ρευστότητα στην αγορά είναι πολύτιμες γιατί ολοκληρώνουν τις αγορές και βελτιώνουν τη διαδικασία εύρεσης τιμών (price discovery) δεν είχε γίνει μόνο αποδεκτή –είχε γίνει μέρος του DNA των θεσμικών οργάνων.
Αυτό το σύστημα πεποιθήσεων δεν απέκλειε, φυσικά, την πιθανότητα παρέμβασης στην αγορά. Προσδιόριζε, ωστόσο, τις προϋποθέσεις για τον ενδεικνυόμενο χαρακτήρα και τα όρια της παρέμβασης.
Για παράδειγμα, το κανονιστικό πλαίσιο για την προστασία των καταναλωτών λιανικής είναι σε ορισμένες περιπτώσεις ενδεικνυόμενο: η υποχρεωτική δημοσιοποίηση πληροφοριών μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπιση των ασυμμετριών πληροφόρησης ανάμεσα στις εταιρείες και τους καταναλωτές. Αντίστοιχα, αιτιολογημένη ήταν επίσης η διαμόρφωση και επιβολή κανονισμών, ώστε να μην καταπατώνται οι κανόνες της αγοράς, καθώς οι τοπικοί παράγοντες μπορούν να γίνουν άπληστοι, διεφθαρμένοι ή να επιδείξουν ακόμη και εγκληματική συμπεριφορά. Το κανονιστικό πλαίσιο για ενίσχυση της διαφάνειας δεν είναι μόνο αποδεκτό αλλά αποτελεί κεντρικό αξίωμα αυτού του δόγματος, αφού η διαφάνεια –όπως και η καινοτομία του χρηματοοικονομικού τομέα– θεωρείται ότι συμβάλλουν στην ολοκλήρωση των αγορών, στην αύξηση της ρευστότητας και διευκόλυνση της διαδικασίας εύρεσης τιμών.
Ωστόσο, το σύστημα πεποιθήσεων των εποπτικών αρχών και των αρμοδίων χάραξης πολιτικής στα πιο εξελιγμένα οικονομικά κέντρα συνήθως δεν εξετάζει την πιθανότητα η εύλογη επιδίωξη κέρδους από τους επαγγελματίες της αγοράς να οδηγεί σε πρακτικές προσοδοθηρίας και σε οικονομική αστάθεια αντί για κοινωνικά οφέλη –έστω και αν πολλοί οικονομολόγοι έχουν δείξει επακριβώς τι μπορεί να συμβεί.
Η κοινή λογική των αρμοδίων χάραξης πολιτικής αντανακλά, επομένως, την πεποίθηση ότι δικαιολογημένες είναι μόνο οι παρεμβάσεις που στοχεύουν στον προσδιορισμό και τη διόρθωση πολύ συγκεκριμένων ατελειών που εμποδίζουν τη διατήρηση της ισορροπίας στην αγορά. Η διαφάνεια ήταν αναγκαία για τη μείωση του κόστους πληροφόρησης, αλλά ξεπερνά κάθε ιδεολογία η παραδοχή ότι οι ατέλειες στην πληροφόρηση είναι τόσο βαθιές που δεν διορθώνονται και ότι κάποιες μορφές δραστηριότητας trading –όσο διαφανείς και αν είναι– μπορεί να αποδειχθούν κοινωνικά ανώφελες.
Ο οικονομολόγος του Πανεπιστημίου της Κολούμπια, Jagdish Bhagwati, στο διάσημο δοκίμιό του για την Εξωτερική πολιτική με τίτλο «Capital Myth» κάνει λόγο για ένα σύμπλεγμα «Γουόλ Στριτ/Υπουργείο Οικονομικών» που βάζει αναμιγνύει συμφέροντα και ιδεολογίες. Ο Bhagwati υποστηρίζει ότι αυτή η μίξη έχει κάνει την απελευθέρωση των βραχυπρόθεσμων ταμειακών ροών άρθρο της πίστης, παρά τους βάσιμους θεωρητικούς λόγους που υποδεικνύουν επιφυλακτικότητα και τα ανεπαρκή εμπειρικά στοιχεία για τις πιθανές ωφέλειες. Στην ευρύτερη θριαμβευτική επικράτηση των αρχών της απελευθέρωσης του χρηματοοικονομικού συστήματος και της ολοκλήρωσης της αγοράς έχουν παίξει ρόλο τόσο τα συμφέροντα όσο και οι ιδεολογίες.
Τα αμιγή συμφέροντα –τα οποία διεκδικούνται μέσω της άσκησης πιέσεων (lobbying)– έπαιξαν αδιαμφισβήτητα σημαντικό ρόλο σε διάφορα μέτρα απελευθέρωσης της αγοράς που εφαρμόστηκαν στις ΗΠΑ, εκεί όπου το πολιτικό σύστημα και οι κανόνες χρηματοδότησης των προεκλογικών εκστρατειών ενισχύουν ιδιαίτερα τη δύναμη συγκεκριμένων ομάδων πίεσης (lobbies).
Τα συμφέροντα και η ιδεολογία συχνά αλληλεπιδρούν με τόσο ανεπαίσθητους τρόπους που πολλές φορές είναι δύσκολο να γίνει διάκριση, ενώ η επίδραση των συμφερόντων επιτυγχάνεται μέσω μιας ασυνείδητα αποδεκτής ιδεολογίας. Ο χρηματοοικονομικός κλάδος είναι πρωτοπόρος στην απασχόληση επαγγελματιών οικονομολόγων που δεν ανήκουν στον ακαδημαϊκό χώρο. Χάρη στην αμιγώς ανθρώπινη φύση τους, έχουν την τάση να υποστηρίζουν ανεπιφύλακτα –ή τουλάχιστον να μην αμφισβητούν ανοιχτά– την κοινή λογική που εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κλάδου, όσο και ανεξάρτητοι και αν δηλώνουν ως προς τη διαμόρφωση άποψης σε συγκεκριμένα ζητήματα.
Οι θεωρίες για την αποτελεσματικότητα και την ολοκλήρωση της αγοράς διαβεβαιώνουν τα κορυφαία στελέχη των μεγαλύτερων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ότι μπορούν ως ένα βαθμό να παίζουν το ρόλο του Θεού, ακόμη και αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως ένα τμήμα των συναλλαγών τους δεν είναι τίποτε άλλο από κερδοσκοπία. Οι εποπτικές αρχές χρειάζεται να προσλάβουν ειδικούς του κλάδου για αποτελεσματική εποπτεία –οι ειδικοί του κλάδου, όμως, είναι ουσιαστικά αναγκασμένοι να ασπάζονται τις αυτονόητες υποθέσεις του κλάδου. Η κατανόηση αυτών των κοινωνικών και πολιτιστικών διεργασιών μπορεί από μόνη της να αποτελέσει την αφετηρία για νέες έρευνες.
Δεν πρέπει, όμως, να υποτιμάμε τη σπουδαιότητα της ιδεολογίας. Η διαχείριση των πολύπλοκων θεσμικών οργάνων –όπως αυτά που απαρτίζουν το σύστημα χάραξης πολιτικής και το κανονιστικό πλαίσιο– θα ήταν αδύνατη χωρίς ένα σύστημα ιδεών που θα είναι επαρκώς σύνθετες και συνεπείς μεταξύ τους αλλά ταυτόχρονα και αρκετά απλές για να λειτουργήσουν ως πρακτική βάση για τη λήψη καθημερινών αποφάσεων.
Τέτοιου είδους καθοδηγητικές φιλοσοφίες είναι πιο ελκυστικές όταν δίνουν ξεκάθαρες απαντήσεις. Και η φιλοσοφία που υποστηρίζει ότι η καινοτομία του χρηματοοικονομικού συστήματος, η ολοκλήρωση της αγοράς και η ενίσχυση της ρευστότητας της αγοράς είναι σταθερά και αυταπόδεικτα ευεργετικές παρέχει μια ξεκάθαρη βάση για την αποκέντρωση της εποπτείας.
Στο σημείο αυτό υποψιάζομαι ότι βρίσκεται η μεγαλύτερη πρόκληση για το μέλλον. Παρότι η απλοποιημένη προ κρίσης κοινή λογική φαινόταν ότι παρείχε ένα ολοκληρωμένο σετ απαντήσεων που βασίζονταν σε ένα ενιαίο διανοητικό σύστημα και μια μεθοδολογία, μια ουσιαστική οικονομική θεωρία θα πρέπει να παρέχει πολλαπλές επί μέρους οπτικές βάσει διάφορων αναλυτικών προσεγγίσεων. Ας ελπίσουμε ότι οι πρακτικοί άντρες και οι πρακτικές γυναίκες θα πάρουν το μάθημά τους.
*Ο ¶ντερ Τέρνερ είναι πρόεδρος της Αρχής Χρηματοοικονομικών Υπηρεσιών της Βρετανίας και μέλος της Βουλής των Λόρδων.
Copyright: Project Syndicate, 2010